ابرکوه (نیز: ابرقو) شهری است در استان یزد، ایران. این شهر مرکز شهرستان ابرکوه است و در بخش مرکزی این شهرستان قرار گرفته است. ابرکوه یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است. بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهر ابرکوه در سال ۱۳۸۵ برابر با 7500 نفر بوده است
ابرکوه در مورد تاریخ این شهر حکایتها و روایتهای بسیاری نقل می‌شود. آنچه مسلم است اینکه این شهر که هم اکنون تقریباً از رونق چندانی برخوردار نیست روزگاری از جمله مراکز پرآوازه و مشهور بوده است.
در يك صدوچهل كيلومتري باختر شهرستان يزد قرار دارد. مركز اين شهرستان، شهر ابركوه با وسعت شش كيلومتر مربع است و بيشتر اهالي آن به كشاروزي اشتغال دارند. ابركوه يكي از شعب راه ابريشم است كه در گذشته آباد و پر جمعيت بود. نام آن در منابع قديم و جديد به صورت‌هاي «ابرقو»، «ابرقويه»،«برقوه» و «دركوه»آمده است.
در نزديكي ابركوه تپه‌هاي سياه‌رنگي وجود دارد كه به آن «تل خاكستر» نيز مي‌گويند. برخي از مردم معتقدند كه آتش «ابراهيم(ع)» در اين مكان افروخته شد و عده‌اي نيز آنها را به آتش «سياوش» نسبت مي‌دهند. اگرچه اين روايات جنبه افسانه دارد،
اين منطقه از مكان‌هاي ديدني متعددي برخوردار است از جمله مهمترين آنها به شرح زیر است:
سایر مراکز دیدنی بي‌بي قطبيه , سارا خاتون , محله خواجه , مسجد حاجي كامل , بناهاي كوه صفه , پريشك يا پير صدق , محله خواجه ,نظاميه , گل‌كاران و محله‌هاي‌قديمي چون:درقلعه،بنادان،جرمدين،صفاييه، جهانستان , مقبره اشرف‌الدوله حسن بن شمس‌الدين مهر می باشد.
اين شهرستان مي توان كرباس‌بافي، گليم‌بافي، صابون شيري را نام برد. قالي بافي از قديمي ترين صنايع دستي رايج در اين شهرستان است اغلب زنان اين شهرستان به قالي بافي اشتغال دارند و طرح هاي مختلف نايين و اصفهان و كاشان در اين شهرستان رايج است.
منابع آب
رودخانه‌ها و مسيل هاي اين شهرستان جزء زير حوضه كوير سيرجان بوده كه يكي از زير حوضه هاي بسته از حوضه آبريز مركزي ايران محسوب مي شود و مابين رشته ارتفاعات لاله زار، كوه شهر بابك و شير كوه از يك سو و ارتفاعات حاشيه غرب از سوي ديگر محصور مي شود. رود خانه هاي اين زير حوضه به دليل بارندگي كم و شرايط آب و هوايي، دبي كمي داشته واكثرا سيلابي و خشك و داراي مسيل هايي مي باشند كه هنگام بارندگي پر آب مي گردند. مهمترين منابع آب سطحي شهرستان عبارتند از:
رودخانه فصلي گاشار: رود خانه فصلي گاشار از شاخه هاي مستقل زير حوضه سير جان- ابركوه است كه در شهرستان هاي اقليد، آباده و ابركوه جريان دارد. از كوه‌هاي انگه دوني با ارتفاع 3239 متر و خرمن كوه با ارتفاع3000 متر واقع در 20 كيلو متري غرب شهر اقليد سرچشمه گرفته، از شهر اقليد عبور نموده و آبادي‌هاي چاليان، ده عرب، صادق آباد، خسرو آباد را نيز مشروب مي سازد. سپس از شمال شهر ابركوه گذشته و در شرق اين شهر به كوير ابركوه مي ريزد.
منبع تغذيه رودخانه نزولات جوي است كه در ابتداي مسير با جهت جنوب غرب به شمال غرب و پس از ورود به دشت با جهت غرب به شرق جريا مي يابد. طول رود خانه گاشار حدود 95 كيلو متر و شيب متوسط بستر آن كمتر از يك درصد بوده ومناطق سولفاته، كلروره و شور جاري است.
شركت سهامي آب منطقه اي يزد، جهت تغذيه مصنوعي سفره آب زير زميني ابركوه اقدام به احداث دو بند خاكي برروي اين مسيل، در نزديكي روستاي رحيم آباد (لحيمان) نموده است كه فعاليت‌هاي اجرايي آن توسط مهندسين مشاور عمران كوير از دهه فجر سال 1374 شروع و در اواخر ارديبهشت ماه سال 1376 به پايان رسيده است.
از دهانه گاشار (محلي است كه سيلاب بخش وسيعي از شهرستان‌هاي آباده و اقليد از قسمت غربي منطقه وارد حوضه مي گردد. )
حدود دو ماه از سال مازاد آب كشاورزي به شهرستان اقليد وارد شده و در همان ابتداي ورود جهت آبياري مورد استفاده قرار مي گيرد.
3-مسيل كاسه رود: اين مسير از دامنه هاي كوه اعلا در شمال غربي ابركوه سرچشمه مي گيرد. با بارش رگبار بر آبريز مسير كه عمدتا از گل رس سبز رنگ تشكيل شده و پس از طي مسافتي به كوير (كفه ) ابركوه مي‌ريزد.
4-مسيل هنشك: از مسيل هاي مستقل زير حوضه كوير سيرجان است كه در جنوب شهرستان ابركوه جريان دارد. از كوه‌هاي زري با ارتفاع2859 متر و سبز با ارتفاع 2800 متر واقع در 50 كيلو متري شهر ابركوه جريان مي گيرد. آبادي هنشك را مشروب ساخته، در جنوب غرب آبادي اسفند آباد در سطح دشت پخش مي گردد.
منبع تغذيه رود خانه نزولات جوي است كه در ابتداي مسير با جهت جنوب شرق به شمال غرب و از آبادي هنشك به بعد با جهت جنوب غرب به شمال شرق جريان مي يابد. طول مسيل 35 كيلومتر، شيب متوسط بسترآن3 درصد و در مناطق بي كربناته كلسيك و سولفاته جريان دارد.
آبهاي زير زميني: بعد از رودخانه‌ها و مسيل‌ها، مهمترين منبع تامين كننده آب مورد نياز اين شهرستان چاه‌هاي عميق و نيمه عميق مي باشد كه در بخشهاي مختلف كشاورزي، صنعتي و شرب مورد استفاده قرار مي‌گيرد. همچنين مانند ساير نواحي كويري مهمترين منبع آبي كه هنوز ارزش خود را از دست نداده است قنات مي باشد. تعداد سه رشته قنات تحت نام‌هاي قنات نبادان، قنات برگيمه و قنات فتح آباد در اين شهرستان دائر مي‌باشد. از نظر درازا بيشترين طول را قنات برگيمه دارد ولي از نظر تعداد چاه و دبي آب قنات نبادان حائز اهميت است و هر سه رشته اين قنات جهت كشاورزي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
زمين شناسي
شهرستان ابركوه از نظر مطالعات زمين شناسي جزء مجموعه ايران مركزي مورد بررسي قرار مي گيرد. در حاشيه جنوبي دشت ابركوه يك سلسله ارتفاعات با امتداد شمالي غربي- جنوب شرقي كه داراي رسوبات پرمين و ترياس مي‌باشد، گسترش يافته است. در ارتفاعات «كولي كش» و جنوب هنشك، رخنموني از تشكيلات متامرفيك ديده مي‌شود كه سن آن نا مشخص و احتمالاً پي سنگ قديمي پركامبرين مي باشد.
اين سري دگرگوني‌ها شامل شيست، فلدسپات لايه هاي نازك دولوميتي و آهك‌هاي مرمريزه مي‌باشد. در اطراف هنشك آهك‌هاي ترياس بالايي تحت تاثير اين دگرگوني بشدت مرمريزه شده و داراي كنتاكت تكتو نيكي با سري فوق است. اين سنگ‌هاي دگرگون در اينفرا كامبرين بالا آمده و تا اواخر ترياس خارج از آب بوده است و همين دليل رسوب گذاري دوران اول و ترياس بر روي آنها مي‌باشد. اما در ژوراسيك به زير آب رفته و ماسه سنگ و شيل در قسمت‌هاي تحتاني، آهك و ماسه، سنگ‌هاي آهكي و بالاخره مارن در قسمت‌هاي فوقاني بر روي آنها نهشته شده است. سنگ‌هاي آتشفشاني شامل آنذريت، ريوليت و توف درون تشكيلات ترياس بالايي جاي گرفته است.
از سنگ هاي آذرين دروني تعدادي رگه هاي دياباز بصورت دايك و شيل در امتداد گسل هاي عميق ايجاد شده است. ازمواد معدني مقدار كمي باريت از معدن كوچكي در نزديكي خانه خوره استخراج مي‌شود و نيز سنگ مرمريت جهت مصارف ساختماني در حوالي كوه اعلا قابل استخراج است. قديمي ترين سنگ‌هاي رسوبي منطقه آهك‌هاي پرمين و فسيل نوزولينا مي‌باشند كه در سطح تجزيه شده و با چرت‌هاي سياه رنگ همراه است. بر روي اين فسيل‌هاي آهكي سري هاي آهك و مارن و شيل كه به نام تشكيلات آباده نامگذاري شده، قرار دارد.
از دوره ترياس سنگ‌هاي آهك و مارن و دولوميت و ماسه سنگ را بايد نام برد. قسمت اعظم رسوبات ترياس را لايه هاي آهكي كه در قسمت فوقاني ماسيو و در بخشهاي تحتاني لايه است تشكيل مي دهد. سنگ‌هاي كرتاسه زيرين با فسيل آهكي در جنوب شرقي دشت و در مجاورت شهر ابركوه بيرون زدگي دارد. آهك‌هاي اليگوسن نيز در مجاورت شهر به چشم مي‌خورد. اين سري رسوبي در شمال غربي دشت با فسيل آهك و مارنهاي كمي دگرگوني شده مشخص است.
آخرين پديده رسوب‌گذاري دريايي تحت عنوان كنگلومراي بختياري در اطراف شهر ابركوه بصورت لايه هاي تقريباً افقي تظاهر مي‌نمايد. اولين حركات كوه‌زايي منطقه مربوط به اواخر ترياس است كه احتمالاً از مراحل اوليه كوه‌زايي است، ولي فرم تكتونيكي موجود منطقه را حركات بعد از پليوسن ايجاد كرده است. كوير نمك كه حوضه تبخيري را ايجاد نموده به‌صورت يك پايين افتادگي«گرابن» در امتداد كوير هرات و مروست از يك طرف و كفه طاقستان اسفنداران و باتلاق گاو خوني از سمت ديگر امتداد يافته است.
ژئو مورفولوژي
حوضه بسته كوير ابركوه- سيرجان به شكل مستطيل بزرگي با راستاي شمال غربي – جنوب شرقي بين ارتفاعات زاگرس و ارتفاعات ايران مركزي در شرق واقع شده است. قله شيركوه با ارتفاع 4055 متر بلندترين نقطه ارتفاعي و كوير ابركوه(ابرقو) با كمتر از 1450 متر پست‌ترين محله حوضه مي‌باشد. جريان پاياني آبهاي بيشتر نواحي به صورت سر ريز به اين منطقه ختم مي شود.
در گذشته در اين ناحيه درياي بزرگي وجود داشته كه سرتاسر منطقه را فرا مي گرفته و به احتمال زياد تا نواحي شمالي(حوضه باتلاق گاو خوني) گسترش داشته است. به علت تغييرات آب و هوايي، كاهش ميزان ريزش هاي جوي، تبخير شديد و ساير عوامل دريا رفته رفته خشك شده و از آجا كه كف دريا ارتفاعات يكساني نداشته و فعاليت مسيل‌ها و رود خانه ها كه بدان منتهي مي شوند مختلف بوده است، دريا ابتدا به چند پاره تقسيم و سپس خشك گرديده و كويرهاي ابرقو، مروست و سيرجان بقاياي آن درياي بزرگ قديم است.
ارتفاعات
ارتفاعات اين شهرستان بطور كلي شامل چهار ارتفاع مهم مي‌باشد كه عبارتند از:
1- سفيد كوه(كوه سفيد-گنبد عالي) كه در فاصله 5/1 كيلومتري جنوب شرقي شهر ابركوه قرار گرفته است. ارتفاع آن 1595 متر از سطح دريا مي باشد.
2- دومين نقطه ارتفاعي قابل توجهي كه در اين شهرستان وجود دارد كوه قنبره (سياه) است كه در فاصله سه كيلومتري جنوب شرقي ابركوه واقع شده است و ارتفاع آن به 1697 متر از سطح دريا مي‌رسد.
3- يكي ديگر از ارتفاعات اين شهرستان كوه پنج انگشت مي‌باشد. اين كوه در قسمت جنوب شرق شهر ابركوه واقع است و6 كيلو متر با شهر فاصله دارد. ارتفاع آن 1735 متر از سطح دريا مي‌باشد. وجه تسميه اين كوه شكل ظاهري آن است كه بصورت انگشتان دست مي‌باشد.
قله اين كوه قسمتي از يك رشته كوه كم ارتفاع با امتداد شرقي- غربي و به طول 6 كيلومتر است كه در دشت ابركوه قرار دارد.
4- ارتفاع ديگري كه در اين شهرستان به چشم مي‌خورد كوه اعلا است كه بصورت منفرد بوده و در 27 كيلومتري شمال غربي ابركوه قرار گرفته كه ارتفاع آن 2377 متر از سطح دريا مي‌باشد.
5- تپه های سفید در 3 کیلومتری جنوب شرقی و پرستو در فاصله 5/0 کیلومتری جنوب شهر ابرکوه قرار دارند.
عوارض طبيعي و مصنوعي
از جمله عوارض طبيعي كه در اين منطقه به چشم مي‌خورد، تپه سفيد در 5/3 كيلومتري جنوب شرق و تپه پرستو در جنوب شهر ابركوه است.
همچنين مي‌توان به دو غار به نام هاي «غار اعلا» و«غار لاحسيني» اشاره نمود.
1- غار اعلا واقع در كوه اعلا، درفاصله 29 كيلومتري شمال غربي شهر ابركوه قرار دارد. اين غار در سينه كش كوه واقع شده و چون شيب كوه تقريباً به صورت عمودي است، دسترسي به آن به آساني ميسر نمي‌باشد.
2- غار لا حسيني، اين غار در نزديكي قلعه سعدآباد و در كوه هاي غرب شهرستان ابركوه قرار گرفته است و ارتفاعات مذكور مرز مشترك اين شهرستان و شهرستان آباده از توابع استان فارس مي‌باشد. فاصله هوايي غار تا شهر ابركوه حدود 36 كيلومتر است.
گردنه تالنگي «TALENGI » نيز در 37 كيلو متري جنوب غرب شهر ابركوه قراردارد. گردنه مذكور و دره هاي همبس «HAMBAS » تل زرد، تنگه دريگي«DEREYGI» رونه «RUNEH» ،بنگو ،آب مك مرادي ، درازو…..درجنوب غربي شهرستان ابركوه ودر قسمت شمالي رشته كوهي كه مرز مشترك با استان فارس دارد واقع شده اند بطور كلي قسمت اعظم اين منطقه كويري است واز اطراف توسط كوهها وتپه ها محدود شده است .دباله كوير اطراف مرداب گاو خوني در شمال غربي منطقه ، پس از عبور از واحد اراضي فلاتهاي فرسايش يافته و مرتفع به كوير ابرقو منتهي مي شود. در اراضي پست و گود ، آب تحت الارضي تا عمق 20 سانتيمتري بالا آمده و در قسمتهايي نيز سطح زمين را فرا مي گيرد. شوري آب به حدي است كه پس از تبخير از آن نمك استخراج مي گردد .اراضي كه مي توان جهت زراعت استفاده كرد شامل فلات هاي كم ارتفاع نسبتاً مسطح مي گردد.اين فلات هاي كم ارتفاع تشكيل شده از خاكهاي كم عمق تا متوسط با بافت متوسط تا نسبتاً سنگين كه بر روي طبقات سخت شده آهكي قرار گرفته است و معمولاً به صورت لايه هاي مورق در ساختمان خاكريزي بلوكي و منشوري ، نسبتاً مشخص مي باشد.در پاره اي از اراضي متمركز نيز آهك طبقه اي «CALCIC » ديده مي شود .در اين گونه از خاكها PH از 2/7 تا4/8 متغير است.
لرزه‌خيزي
به طور كلي منطقه ابركوه از نظر لرزه‌خيزي در ناحيه‌ي كم خطر قرار دارد. اين مسئله ار مي‌توان از آثار تاريخي آن كه پس از چندين قرن هنوز پا برجا هستند، دريافت. در حالي كه بيشتر اين آثار متعلق به قرنهاي چهارم تا هفتم هجري بوده و در ساختن آنها، اغلب از مصالح كم دوام، چون خشت و گل استفاده شده است و نيز با ملاحظه نقشه زمين لرزه گسله‌هاي كشور، در مي‌يابيم كه دو گسل مهم از شرق منطقه ابركوه عبور مي‌كنند كه عبارتند از :
1ـ گسله دهشير ـ بافت
2ـ گسله نَدوشن ـ مَرودشت
در غرب نيز گسل سراسري زاگرس از اين منطقه عبور مي‌كند كه عامل انتقال آبهاي زيرزميني از نقطه‌اي به نقطه ديگر است. چنان كه زلزله سال 1368 بر قنات‌ها و آب چاه‌ها اثر گذاشت و قنات فراغه به طور ناگهاني خشك شد و آب برخي چاه‌ها بالا آمد و همزمان در ده‌عرب، چشمه‌اي ظاهر شد.
عليرغم مراجعه به مركز لرزه‌نگاري استان يزد و بررسي كتاب‌هاي مربوط به تاريخچه زمين لرزه‌هاي كشور هيچگونه اطلاعي دربارة ثبت زلزله‌هاي اين ناحيه به دست نيامد.
گسل دهشير- بافت به طول تقريبي450 كيلومتر با راستاي شمال، شمال غربي- جنوب، جنوب شرقي از نزديكي سيرجان شروع شده و به‌طرف شمال به تدريج تغيير روند داده و به سمت جنوب غربي نائين ادامه مي يابد.
گسل ندوشن- مروست از شمال ناحيه مروست آغاز شده و از فرو رفتگي ابركوه- سيرجان گذشته و به‌طرف ندوشن كشيده شده است. مسير عبور هر دو گسل شرق منطقه مي‌باشد. از غرب منطقه و با فاصله بيشتر گسل زاگرس(راندگي) با راستاي شمال غربي جنوب شرقي عبور مي كند. علاوه بر گسل‌هاي فوق، گسل‌هاي كوچك متعددي در شمال، جنوب و غرب منطقه ديده مي شود كه مسير اكثر آنها روندي شمال غربي- جنوب شرقي دارد.
با توجه به مطالب فوق الذكر و مطالعات فرم تكتونيك ايران، از آنجايي كه كشور ما بر روي كمربند زلزله خيزي جهان قراردارد، هيچ نقطه آن از خط زمين لرزه نمي‌تواند مصون باشد. منطقه ابركوه نيز از اين اصل پيروي مي كند و مي‌توان دريافت كه منطقه و شهرستان ابركوه از نظر لرزه خيزي در ناحيه كم خطر تا متوسط از نظر زمين لرزه به شمار مي رود.
پوشش گياهي
جنگل: جنگل‌هاي منطقه از نوع تنك و شامل درختچه و بوته زار مي باشد. كل جنگل‌هاي منطقه بصورت مصنوعي و در دست كاشت است كه كل مساحت اين جنگل‌هاي مصنوعي در حدود 8010 هكتار مي باشد كه شامل 500 هكتار درختچه آرتي پلكس در شمال شرقي ابركوه ،3000 هكتار در بخش بهمن كه شامل تاغ، آرتي پلكس به عتاوه پارك جنگلي اسفند آباد، حدود 1000 هكتار در قسمت جنوبي جاده ابركوه- دهشير،10 هكتار در طرح پارك جنگلي ابركوه مي‌گردد. ضمناً در محور ابركوه- دهشير، نيز 2500 هكتار در دو طرف جاده و تاغ‌كاري شده كه اغلب اين جنگل‌ها به منظور كوير زدايي صورت گرفته است. از لحاظ واريته هاي درختي شامل(Tamarix) و تاغ (HALOXYLON) مي‌باشد و واريته هاي درختچه‌اي آن شامل قيچ (ZYGOPHYLLUM)، اسكمبيل (CALLIGONUM)، انواع شور (SALSOLA) و آرتي پلكس (ASTKAGAKUS) مي‌باشد.
واريته هاي گياهي منطقه نيز شامل در منه دشتي (ARCEMISIA)، اشنان (SEIDLIRZIA)، چرخه (LAUNEA)و گون(ASRAGALUS) مي‌باشد.
مراتع: مراتع اين شهرستان از نوع مراتع قشلاقي و مراتع ميان بند مي‌باشد و بيشتر در دامنه هاي پاي‌كوهي كه هم مرز با استان فارس است، پراكنده شده است از نظر پوشش گياهي مرتعي بصورت طبيعي بوده و به دو نوع دشتي و پاي‌كوهي تقسيم مي‌شود.
واريته هاي موجود در اين مراتع شامل درمنه(ARTEMISIU)، گون (ASTRAGALUS)، لارس(STIPA)، شور(SALSOLA) و قيچ (ZYGOPHYLLUM) مي‌باشد.
پوشش جانوري
ارتباط و وابستگي نوع آب و هوا با حيوانات، كاملاً مشهود است. بدين ترتيب كه آب و هواي گرم و خشك و ميزان رطوبت كم و پايين بودن ميزان بارندگي سالانه بر روي زندگي جانوري تأثير گذاشته و حيوانات خاصي را در اين محدوده جغرافيايي گردآورده است.
در مناطق كوهستاني و پاي‌كوهي كه شرايط زيست جانوران از جمله آب و علف به‌طور نسبي مهياست، جانوران بيشتر وجود دارند. به‌طوري كه در ارتفاعات كوه اعلاء و ساير كوه‌هاي مجاور تعدادي جانوران حلال گوشت چون آهو و گوزن و … را در خود جاي داده‌اند.
براساس نوشته‌هاي مولف فارسنامه ناصري و ملاحظه نقشه زندگي جانوري ايران و نيز مشاهدات عيني توسط متخصصين و استفاده از اطلاعات معمرين مي‌توان جانوران اين پهنه جغرافيايي را در اين گروه‌ها دسته‌بندي كرد :
الف) حيوانات وحشي: مثل آهو و گورخر، بزكوهي، گوزن كه در نواحي پاي‌كوهي به‌علت وجود پوشش گياهي ديده مي‌شوند و همچنين بنا به گزارش برخي شكارچيان در مناطق كوهستاني فراغه پلنگ نيز ديده شده است.
ب) جوندگان: مثل خرگوش و انواع موش
ج) پرندگان: مثل كبك و شاهين در ارتفاعات غرب «فراغه» و انواع گنجشك و پرستو و …
د) خزندگان: مثل مارمولك و انواع سمندر و لاك پشت و …
هـ) حشرات: مثل انواع پشه ، عقرب ، مگس ، خرخاكي و …
و) ماهي‌ها: ماهي‌هاي آب شيرين قنات‌ها و ماهي‌هاي قرل آلا و كپور در استخرهاي پرورش ماهي
وجه تسمیه
ابركوه از توابع استان يزد، واقع در فلات مركزي ايران و همجوار با كويري به نام كفه ابركوه است كه در جنوب شهرستان يزد قرار دارد. چون ابركوه، ابتدا در پاي‌كوه ساخته شده بود، آن را "دركوه" و چون بعداً در پهلو و سينه كوه ساخته شده، آن را "بركوه" گفتهاند. بعداً الفي در نتيجة كثرت استعمال بر آن افزوده شده و پس از اسلام كاف به قاف تبديلشده و "ابرقو" که همان لفظ معرب "ابركوه" است، بهوجود آمده است.
نام اين ناحيه در منابع قديم و جديد به صورت‌هاي برقوه BARGHOOH، برقويه BARGHOOYEH، ابركويه ABARKOOYEH، وركوه VARKOOH، دركوه DARKOOH ، ابرقو ABARGHOO ، برکوه BARKOOH و برِکوه BAREKOOH آمده است.
نام‌هاي فوق، به خاطر موقعيت طبيعي و واقع شدن شهر بر پاي كوه بوده است و در سبب نام گذاري آن تاريخ و جغرافي نويسان علت‌هايي را ذكر كرده اند. سرانجام در سال 1350 ه. ش وزارت كشور نام آن‌را از « ابرقو» به ابركوه تغيير داد. اما در محاورات مردم هنوز لفظ ابرقو را به كار مي برند.
منابع تاريخي در اين خصوص:
آنچه مسلم و قابل مشاهده مي‌نمايد اين است كه دور تا دور ديار ابركوه را كوه‌هايي با ارتفاعات متفاوت احاطه كرده‌اند. پس اگر بگوييم نام اين شهر مأخوذ از طبيعت موجود است حرفي به گزاف نگفته‌ايم. هرچند اين نوع نامگذاري بسيار ابتدايي است اما گفته مي‌شود چون اين شهر ابتدا در پاي كوه ساخته شده آن را بركوه مي‌گفتند كه در گويش مردم به ابركوه تبديل شده و پس از اسلام مانند نام‌هاي ديگر، كاف به قاف تبديل و ابرقو خوانده شده است.
نام‌هاي فوق به خاطر موقعيت طبيعي و واقع شدن شهر در بر يا پاي كوه بوده است و در سبب نامگذاري آن تاريخ و جغرافي نويسان، علت‌هايي را ذكر نموده‌اند. ياقوت از اين شهر با عنوان «ابرقوه» ياد كرده و نوشته است :
« برخي آن را ابرقويه نوشته‌اند و اهل فارس وركوه ناميده‌اند به معني فوق‌الجبل و … »
قزويني نيز نام آن را به صورت دركوه آورده و به قرب الجبل معني كرده است.
حمدالله مستوفي در خصوص وجه تسميه ابركوه مي‌نويسد :
« اول در پايان كوهي ساخته بودند و بركوه مي‌گفتندي و بعد از آن در صحرايي كه اكنون است اين شهر كردند.»
مؤلف فارسنامه ناصري نيز در اين باره چنين نوشته است:
« در اصل « بركوه» يعني سينه كوه، الفي بر آن افزودند، ابركوه گرديد. پس تصرف عربي در آن نموده، ابرقوه گفتند.»
محمد بن خلف تبريزي از اين شهر با عنوان « ابركوه» ياد نموده و دربارة آن چنين آورده است:
« ابركوه» به ضم كاف نام شهري است در عراق عجم و چون آن شهر برزميني كه در ته آن، كوه است واقع شده، به اين نام موسوم ساختند و معرب آن « ابرقو» است.و سرانجام مولف كتاب اقليم پارس براين باور است كه نام اصلي «ابرقو» ، « بركوه» بوده است كه به مناسبت جايگاه شهر پيشين بر بالاي صخره‌هاي كوتاه در دوران ساسانيان، آن را به اين نام خوانده‌اند و به مرور زمان، مصوت كوتاه الف برآن افزوده شده و به صورت « ابركوه» درآمده. « اين شهر در دو نوبت احداث شده، نوبت اول به حدود پنج هزار سال پيش مي‌رسد و شهر در دامنه تپه‌هايي كه نزديك هم قرار دارند به وجود آمده و نامش بركوه يا برقو بوده است و شهرت چنداني نداشته و ابرقوهي كه در قرنهاي بعد در محل فعلي ايجاد شده ، اهميت و جمعيت بيشتري داشته و كلمة «ابر» در جلوي اسم نشان دهنده مفهوم بزرگي و عظمت شهر بوده است.»
توضيح اينكه پيشوند « ابر» كه صورت قديمي تر حرف اضافه « بر» در زبان پهلوي و فارسي باستان است و در شهرهاي ديگر چون: ابرغان ـ از بخشهاي شهراسب ـ ابرشهرـ به معني شهر بالا و نام قديم ناحيه‌اي بوده كه نيشابور در آن قرار داشته است ـ و ابرقباد ـ شهري بركنارة شرقي رود دجله ـ نيز به كار رفته است، به اين جهت بوده كه آن نام را به بزرگي و اهميت ياد كنند.
ابوالفتح قهرماني مي‌نويسد: اين شهر در دامنه سپيد و تپه‌هاي سياهرنگ كه نزديك هم قرار دارند، بهوجود آمده، احتمالاً نامش « بركوه»، «ورقو» و يا « برقو» بوده است و خيلي كوچك بوده و آوازه‌اي نداشته است. حتي از قريه «ميم» كه چهار راه ابرايشم به حساب مي‌آمده ، شهرتش كمتر بوده، زيرا چند خانواري بيش در آن سكونت نداشتند.
آن ابرقوه كه شهرتي داشته، در قرون بعد و در محل فعلي ايجاد شده است و اهميت بزرگي و جمعيت بيشتري كه داشته، كلمه « ابر» كه معني بزرگي مي‌دهد در جلو آن قرار گرفته است كه مفهوم ابرقوه بزرگ را برساند.
در سال1350 ش ، وزارت كشور ، نام اين شهر را از « ابرقو» به «ابركوه» تغيير داد. اما در محاورات مردم هنوز لفظ «ابرقو» متداول است.
تقسیمات کشوری
يزد(استان)
استان يزد با مساحتي در حدود 865/73466 كيلو متر مربع در ميان فلات مركزي ايران و حاشيه كوير نمك واقع شده است. استان مذكور از شمال و شمال باختري با استان اصفهان (باتلاق گاو خوني)، ازخاور و شمال خاوري با استان خراسان (دشت كوير)، از جنوب و جنوب باختري با استان فارس و از جنوب خاوري با استان كرمان هم مرز مي باشد. از نظر موقعيت جغرافيايي بين 52 درجه و 48 دقيقه تا 56 درجه و 36 دقيقه طول خاوري و 29 درجه و 36 دقيقه تا 33 درجه و22 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته است.
تا پيش از مهر ماه سال 1352استان يزد، فرمانداري كل بوده است و پس از آن به موجب تصويب نامه هيئت دولت استان شده است. در سال‌هاي پيش از آن اين استان يكي از شهرستان‌هاي استان اصفهان محسوب مي شده است. وضعيت تقسيمات كشوري استان در جدول شماره يك ارائه گرديده است.
منابع:
